Raport OECD „Czy opieka długoterminowa dla seniorów jest dostępna finansowo?”
Według najnowszego raportu Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) pt. „Is Care Affordable for Older People?” („Czy opieka długoterminowa dla seniorów jest dostępna finansowo?”), coraz więcej osób starszych potrzebuje opieki długoterminowej, jednak jej koszty bywają bardzo wysokie w porównaniu z dochodami seniorów. Bywa, że to wydatek równy całemu miesięcznemu dochodowi seniora, a w najgorszym przypadku nawet siedmiokrotnie wyższy. W Polsce sytuacja jest szczególnie trudna – państwo przeznacza na ten cel zaledwie około 0,5% PKB, podczas gdy średnia wynosi 1,8%, a w krajach takich jak Szwecja czy Holandia – nawet ponad 3%.
Głos Seniora od lat monitoruje sytuację opieki nad osobami starszymi – zarówno z perspektywy instytucjonalnej, jak i domowej. W najnowszym 76 numerze opublikowaliśmy artykuł „Kto ponosi koszty opieki długoterminowej w Polsce?” (26 strona), który wnikliwie analizuje systemowe zaniedbania, ukryte koszty i realne obciążenia rodzinne wynikające z opieki nad niesamodzielnym seniorem. Zawarte tam historie i dane dobitnie pokazują, że temat ten nie może dłużej czekać na systemowe zmiany.
Koszty, które przewyższają dochody
Nawet przy niewielkich potrzebach, takich jak kilka godzin pomocy domowej tygodniowo, koszty opieki mogą pochłaniać ponad 2/3 dostępnych środków osób starszych. W sytuacji, gdy wymagania rosną – zarówno wśród osób o niskich, jak i wyższych dochodach – koszty te stają się dla wielu seniorów absolutnym problemem. Dla przeciętnego emeryta opłacenie całodobowej opieki w domu pomocy społecznej czy instytucji opiekuńczej jest poza jego zasięgiem, co zmusza do korzystania z oszczędności lub wsparcia rodziny. W praktyce oznacza to, że bez interwencji państwa, większość seniorów nie byłaby w stanie samodzielnie pokryć wydatków na opiekę.
Publiczne wsparcie – co oferuje państwo?
W Polsce system wsparcia publicznego dla osób starszych opiera się przede wszystkim na świadczeniach pieniężnych i ograniczonej liczbie usług opiekuńczych. Kluczowe elementy to:
- Zasiłek pielęgnacyjny – przyznawany osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji (na podstawie orzeczenia) oraz seniorom powyżej 75. roku życia. Obecnie wynosi on 215,84 zł miesięcznie. Kwota ta nie zależy od dochodu, ale stanowi jedynie niewielką część kosztów profesjonalnej opieki.
- Świadczenie uzupełniające 500+ dla osób niesamodzielnych – kierowane do najuboższych seniorów o dużych potrzebach opiekuńczych.
- Dodatek pielęgnacyjny wypłacany przez ZUS – około 330 zł miesięcznie, który przysługuje osobom po 75. roku życia lub z orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Nie łączy się on z zasiłkiem pielęgnacyjnym.
Niestety, suma świadczeń z budżetu państwa często nie pokrywa pełnych kosztów opieki – co sprawia, że większość ciężaru spada na seniora i jego rodzinę. W krajach takich jak Dania, Finlandia czy Holandia wsparcie publiczne finansuje niemal 100% kosztów, co pozwala na ochronę przed ubóstwem wynikającym z opłat za opiekę. W Polsce wskaźnik ten jest znikomy, a nawet po wsparciu finansowym wiele osób pozostaje narażonych na problemy materialne.
Główne problemy systemu opieki
Polski system opieki długoterminowej zmaga się z szeregiem trudności, które dotykają każdego seniora:
- Niedostateczne finansowanie i ograniczona dostępność usług: Niskie nakłady publiczne skutkują ograniczoną liczbą miejsc w domach pomocy społecznej i zakładach opiekuńczo-leczniczych. Około 21% seniorów o poważnych potrzebach korzysta z profesjonalnej opieki – reszta musi liczyć na nieformalną pomoc rodzinną lub pozostaje bez adekwatnego wsparcia.
- Niedobór opiekunów i personelu: Opieka wykonywana przez członków rodziny – najczęściej małżonków lub dzieci – wiąże się z dużym obciążeniem fizycznym, psychicznym i finansowym. Zawody opiekuna czy pielęgniarki długoterminowej są niedofinansowane, przez co wykwalifikowani specjaliści często wyjeżdżają za granicę lub zmieniają branżę.
- Fragmentacja systemu: Opieka w Polsce jest podzielona między sektor ochrony zdrowia a pomoc społeczną, co prowadzi do braku spójnej koordynacji. Senior wypisany ze szpitala może mieć problem z uzyskaniem ciągłości opieki, co skutkuje niepotrzebnymi, przedłużonymi pobytami w placówkach medycznych.
- Rosnące potrzeby w starzejącej się populacji: Wraz z wydłużeniem średniej długości życia i osiągnięciem wieku 80+ przez wyż demograficzny, liczba seniorów wymagających opieki ma wzrosnąć nawet o jedną trzecią do 2050 roku. Aktualny poziom wydatków nie pozwoli na pokrycie tej zwiększonej potrzeby – konieczne byłoby nawet czterokrotne zwiększenie nakładów.
Propozycje rozwiązań i reformy
Aby przeciwdziałać kryzysowi opieki długoterminowej, OECD wskazuje na trzy główne kierunki działań:
- System opieki nie powinien opierać się wyłącznie na składkach pracujących czy kosztach rodzinnych. Rozwiązaniem mogą być dedykowane ubezpieczenia pielęgnacyjne, zwiększenie udziału środków z podatków czy innowacyjne mechanizmy finansowe, takie jak odwrócona hipoteka.
- Środki publiczne powinny trafiać tam, gdzie potrzeby są największe. Wprowadzenie kryteriów dochodowych i majątkowych przy przyznawaniu świadczeń mogłoby lepiej zabezpieczyć najuboższych. Ważne jest, aby nie pomijać osób, które – choć nie posiadają oszczędności – są najbardziej bezbronne.
- Inwestycje w zdrowe starzenie się, rehabilitację oraz nowoczesne technologie (np. teleopieka) mogą przedłużyć samodzielność seniorów i zmniejszyć koszty opieki. Niezbędne jest także usprawnienie organizacji usług, lepsze wykorzystanie kadr oraz integracja systemu, by opieka była ciągła i skoordynowana.
Praktyczne wskazówki dla seniorów i ich rodzin
Do czasu wprowadzenia szeroko zakrojonych reform, seniorzy oraz ich bliscy muszą radzić sobie w obecnym systemie. Oto konkretne porady, które mogą pomóc:
Sprawdź uprawnienia do świadczeń
Upewnij się, czy przysługują Ci świadczenia – zasiłek pielęgnacyjny, dodatek pielęgnacyjny z ZUS oraz ewentualne świadczenie 500+ dla osób niesamodzielnych. Wiele z tych świadczeń przysługuje automatycznie lub po złożeniu wniosku w ośrodku pomocy społecznej.
Złóż wniosek o usługi opiekuńcze
W każdym mieście działa ośrodek pomocy społecznej (MOPS/OPS lub GOPS), który organizuje pomoc domową. Nawet kilka godzin profesjonalnej opieki tygodniowo może znacząco odciążyć rodzinny budżet.
Skorzystaj z miejscowych form wsparcia
Dowiedz się o dziennych domach pobytu, klubach seniora czy domach senior+, gdzie senior może otrzymać posiłek, rehabilitację i towarzystwo. Takie placówki, często dostępne w niskiej cenie lub bezpłatnie, pomagają przeciwdziałać izolacji i osamotnieniu.
Opieka zdrowotna finansowana przez NFZ
Jeśli stan zdrowia wymaga stałej opieki pielęgniarskiej, porozmawiaj z lekarzem o skierowaniu do domowej opieki długoterminowej lub rozważ pobyt w zakładzie opiekuńczo-leczniczym (ZOL/ZPO). Choć miejsc jest niewiele, taka pomoc jest współfinansowana przez NFZ, a pacjent ponosi tylko częściowe koszty.
Opieka wytchnieniowa dla opiekunów
Jeśli opiekujesz się bliską osobą 24 godziny na dobę, sprawdź, czy w Twojej gminie realizowany jest program opieki wytchnieniowej. Takie usługi pozwalają na krótkotrwałe zastępstwo opiekuna, co daje możliwość odpoczynku i regeneracji sił.
Planowanie finansowe i prawne
Rozważ, jak pokryć przyszłe koszty opieki – uporządkuj oszczędności, zastanów się nad sprzedażą lub zamianą mieszkania na mniejsze, a także rozważ opcję odwróconej hipoteki. Upewnij się, że upoważniłeś bliską osobę do reprezentowania Cię w sprawach urzędowych na wypadek nagłej choroby.
Nie bój się prosić o pomoc
Opieka nad seniorem to nie wyrok – warto korzystać z profesjonalnych usług, a także otwarcie rozmawiać z rodziną i specjalistami. Lekarz rodzinny, ośrodek pomocy społecznej czy organizacje pozarządowe mogą pomóc w organizacji opieki i udzielić fachowych porad.
Podsumowanie
Opieka długoterminowa to wyzwanie, które dotyka nie tylko seniorów, ale całe rodziny. W Polsce koszty opieki znacznie przewyższają możliwości finansowe większości emerytów, a system publiczny udziela jedynie skromnego wsparcia. Problem pogłębiają takie kwestie jak niedobór wykwalifikowanych opiekunów, fragmentacja systemu czy rosnące potrzeby związane z szybkim starzeniem się społeczeństwa.
Niezbędne są szeroko zakrojone reformy, które zwiększyłyby finansowanie, usprawniły organizację usług oraz lepiej ukierunkowały wsparcie publiczne. Tymczasem każdy senior i jego rodzina mogą podjąć konkretne kroki: sprawdzić przysługujące świadczenia, korzystać z lokalnych usług opiekuńczych, planować finansowo przyszłość i nie wahać się szukać pomocy u specjalistów.
Pełną treść dokumentu można znaleźć pod linkiem: https://www.oecd.org/en/publications/is-
care-affordable-for-older-people_450ea778-en.html